*                             *                             *

A co do filmowych „szefów” – znaczy Panów Reżyserów, pod których nadzorem miałem zaszczyt udawać to i owo to naliczyłem ich siedmiu, niczym słynnych „Siedmiu wspaniałych”. Aby nie być gołosłownym wyliczę wszystkich po kolei: Ford, Piestrak, Falk, Kolski, Skrzydło, Haremski, Czulda.
O niektórych już z najwyższym szacunkiem wspomniałem. Pozostałych zacznę obgadywać już wkrótce. Ale skoro już wdałem się w tę reżyserską wyliczankę muszę przyznać, że od „Siedmiu wspaniałych” wolałbym jednak „Czterdziestu rozbójników”. Dlatego nie owijając niczego w bawełnę i nie tłumiąc szlachetnych ambicji chciałbym oświadczyć wprost:
- PANOWIE REŻYSERZY!. Jestem do dyspozycji, a więc…  KTO NASTĘPNY?!

GALOPEM PRZEZ HISTORIĘ
Reżyserski plan wykorzystania mojej obecności na planie „w sposób wielokrotnie różnorodny” sprawił, że dzięki temu zaznałem takiego zainteresowania ze strony pań o jakim dotąd mogłem jedynie tylko marzyć. Zresztą na planie filmowym nie takie marzenia się spełniają. Żeby uciąć od razu pieprzne domysły wyjaśnię bez zwłoki, że chodziło o troskę, cierpliwość i fantazję z jaką zajmowały się moją skromną osobą nasze charakteryzatorki (Barbara Marcinkowska i Barbara Żak) i kostiumolożki (Elżbieta Sułek i Urszula Hertel).
Byłem przez ten uroczy zespół nieustannie czesany, malowany, fryzowany, odmładzany, postarzany, przebierany, rozbierany – słowem przechodziłem metamorfozy o jakich mi się dotąd „w cywilu” nie śniło. Dzięki temu z dnia na dzień, a nierzadko z godziny na godzinę, zmieniałem wiek, karnację, kolor i rodzaj uwłosienia, a także posturę i osobowość. Od wspomnianego jaskiniowca poczynając, a na słowiańskim książęciu nie kończąc.
Pierwszeństwo jaskiniowca rozumiało się samo przez się, jako że to właśnie on i jego pobratymcy zostawili najstarsze (bo liczące ponad 200 tysięcy lat) ślady swojego osadnictwa na ziemiach dzisiejszej Polski. „Osadzali” się głównie w jaskiniach – na co znalazły się dowody w jaskini Ciemnej, Mamuciej, Maszyckiej, czy Obłazowej.
Dla mnie reżyser i scenograf wybrali mniejszą dziurę, u jej wylotu kazali rozpalić ognisko i polecili mi w niewiadomym celu tłuc kamieniem o kamień. Jedynym pocieszeniem za to poniżenie stało się dla mnie zapewnienie zawarte w wypowiedzi narratora, że ów dzikus potrafił ozdabiać przedmioty codziennego użytku, co zdaniem uczonych świadczyło iż był „czuły na piękno i wrażliwy”.
Niestety, podczas zdjęć w błocie, wietrze i chłodzie nikt jakoś nie brał pod uwagę tej mojej ważnej cechy, co zresztą stało się wkrótce codzienną praktyką i sprawiło, że z dnia na dzień zamiast przesadnej wrażliwości nabierałem dużo przydatniejszych na planie cech w rodzaju hartu ducha i wiary w nieomylność Pana Reżysera.
Cechy te przydały mi się wkrótce, kiedy w Krzemionkach Opatowskich otrzymałem polecenie przedzierzgnięcia się w pradawnego  górnika sprzed 5 tysięcy lat i wpełznięcia w podziemia wąziutkiego chodnika starej kopalni, gdzie w szczypiącym oczy blasku (!?) pochodni kułem ścianę prehistorycznym młotkiem w celu wydłubania z niej kawałka krzemienia. Zimno było wtedy i wietrznie więc bywało, że później, w scenach kiedy musiałem się uczenie wysławiać jako narrator,  język stawał mi czasem kołkiem. To wówczas opracowałem własną metodę rozluźnienia zdrętwiałych warg i języka przy pomocy masażu następującymi zwrotami: Tabaczkawytabaczuchniczkała się… oraz Spirytusiknajwydestylowaniuchniejszy…   (...)  

(...) Po tej małej dygresji wrócę znowu na plan „Słowiańskiego świtu”, gdzie moja dykcja oraz pozycja (w ekipie i historii) poprawiła się nieco w słynnym Biskupinie, który stał się tłem dalszej filmowej opowieści snutej pod ogólnym hasłem:. „Jak to drzewiej bywało”. Kręciliśmy te kawałki w cieplejszej atmosferze, pod dachem wspaniale zrekonstruowanego „pradawnego” baraku, na „pradawnych” pryczach i przykryci „pradawnymi” skórami. Tej sztucznej pradawności „made in XX wiek” patronowali oczywiście archeolodzy, ale to nie ich zasługą było, że właśnie wtedy otrzymałem po raz pierwszy piękną filmową żonę plus dwójkę pacholąt, które szybko pokochałem jak własne.
Niestety, Jasio nie pozwolił mi się zbyt długo cieszyć bigamią i wylegiwać w biskupińskim kurorcie. Wkrótce wyruszyliśmy bowiem w dalszą drogę przez dwa tysiąclecia historii – od kultury łużyckiej do powstania zrębów państwa polskiego.
Jak wiadomo nie od razu te zręby zbudowano, toteż i mnie do momentu objęcia funkcji Piasta Kołodzieja czekało jeszcze sporo prób i przeobrażeń. Cele akcji były więcej niż szczytne, bowiem jak słusznie stwierdził kiedyś Pan Reżyser: „Być może na szlaku tej wędrówki, w kompromisie między ustalonymi metodami dokumentowania historii a potrzebami filmu, znajdziemy odpowiedź na pytanie o rodowód  naszej cywilizacji”.
Było to niewątpliwie słusznie i mądrze powiedziane, ba – ja także, jako tzw. narrator –  mogłem od czasu do czasu również dać głos i powiedzieć coś w podobnym stylu. Na ogół jednak występowałem wtedy wyłącznie jako słuchacz wywodów różnych i naprawdę bardzo mądrych profesorów, którzy opowiadali o pradawnych dziejach szczegółowo, choć niekoniecznie barwnie. Słuchałem tych wykładów stojąc i przestępując filmowo z nogi na nogę, albo też siedząc i robiąc minę pt. „Ach jakie to ciekawe!” z jednoczesnym lękiem, że ziewnę i ujęcie diabli wezmą.
Trudno mi taić, że podczas tych niemych sesji narratora z uczonymi cierpiałem strasznie. To znaczy cierpiał we mnie reporter, którego w miarę słuchania aż język świerzbił  do zadawania pytań, okazania wątpliwości lub nawet niewiedzy, a wszystko po to, by w ten sposób móc nadać uczonym wywodom charakter żywej rozmowy, a nie trochę nużącego monologu. Później, po skończeniu i obejrzeniu filmu na ekranie ośmieliłem się wyjawić co mi wówczas chodziło po głowie, ale wówczas – to jest na planie –  nawet bardzo koleżeńskie stosunki z Jaśkiem nie pozwoliły mi na poddanie w wątpliwość wizji reżysera. Potem Janek przyznał mi rację, tyle że było to, jak się dzisiaj rzadko mawia, „poniewczasie”…
Dużo częściej niż o przymusowym milczeniu myślałem zresztą o chwili, kiedy wyjdzie na jaw prawda o moich jeździeckich umiejętnościach, do którego to nieszczęścia było (sądząc z planu kolejnych ujęć) coraz bliżej. Na szczęście jako Celt, który wraz z licznymi kolegami pojawił się w tej części Europy, gdzieś w początkach V w. p.n. e., zaprezentowany zostałem przy ognisku, a nie w siodle, co mnie pocieszyło do chwili, gdy akcja filmu zbliżyła się do czasu najazdu Hunów i z ust narratora (znaczy moich) padło zdanie:
„Ten stepowy lud upodobał sobie konia i dokonał przy jego pomocy wielkich rzeczy, zagarniając wiele ziem i podbijając wiele ludów.”
Wkrótce po tej zapowiedzi na planie pojawiło się kilka wierzchowców dosiadanych fachowo przez kilku statystów (i jednych i drugich wypożyczono z pobliskiej stadniny). Z planu następnego ujęcia wynikało, że to wraz z nimi wejdę w skład oddziału hunopodobnych wojowników. Musiałem się do tego zadania przygotować głównie psychicznie, jako że o stosowny kostium „z epoki” zadbano już wcześniej. Po krótkiej rozterce doszedłem do wniosku, że jedynym sposobem wyjścia cało z przyszłego „jeździeckiego” ujęcia będzie naśladowanie dawnych huńskich pobratymców:
- „Ja także – tak jak niegdyś oni – muszę sobie upodobać któregoś rumaka i kto wie – pomyślałem dodając sobie otuchy – może przy jego pomocy również dokonam wielkich rzeczy? Na przykład nie spadnę na ziemię, której w żaden sposób nie pragnąłem podbijać i zagarniać.” 
Aby wprowadzić w życie ten mądry i śmiały plan wykorzystałem przerwę w zdjęciach udając się do grona stłoczonych w krzakach wierzchowców, aby wybadać, który z koników ma najłagodniejszą fizjonomię i pozwoli mi się dosiąść bez kąsania, wierzgania i tym podobnych protestów.
Powiada się – nie bez powodów – że zwierzęta czują strach człowieka i reagują na jego objawy w różny sposób. Podobno lwy i niedźwiedzie grizzli przystępują natychmiast do konsumpcji sparaliżowanego lękiem dwunożnego posiłku, ale nie bardzo wiedziałem jak zachowują się w takiej sytuacji konie? Odwracają się pogardliwie zadem, czy też może rżą po prostu ze śmiechu?  Na szczęście te, którym złożyłem wizytę były sprowadzone z zaprzyjaźnionej stadniny, a z ich spokojnego zachowania można było wnioskować, że widziały już nie takich jeźdźców jak ja. Patrzyły bowiem na mnie wyrozumiale, a jeden przytulił nawet łeb do mojego ramienia i dał się pogłaskać po aksamitnych chrapach.
Odetchnąłem z ulgą, obejrzałem mojego „mustanga” ze wszystkich stron i postanowiłem, że duchy Hunów będą ze mnie dumne. Jakoż wkrótce zostałem przyodziany po huńsku, obciążyłem sobą biednego czworonoga i  z dumą, a także z siodła (!) wygłosiłem do kamery kwestię o ciężkim życiu huńskich wojowników, którzy musieli nieraz spędzać na końskim grzbiecie wiele dni i nocy. Czy i na czym mogli potem usiedzieć, i co czuły wykorzystywane w ten sposób konie, nie mówiłem, bo tego nie było w planie.
Chętnie natomiast wyjawię jak bardzo byłem dumny z mojej pierwszej „jazdy” i jak trudno mi się było potem oderwać od mojego nowego końskiego przyjaciela. Klepałem go radośnie tu i ówdzie, ale mój zachwyt przerwał szybko Reżyser, który patrząc na te  karesy powiedział:
- Zostaw wreszcie tę kobyłę. Jeszcze się nią nacieszysz, bo pojutrze mamy scenę z księciem Wiślan, czyli twoją osobą na pierwszym planie…

*                             *                             *

Wszystko o czym napisałem do tej pory, i co nastąpiło później działo się w scenerii projektowanej przez naszego scenografa Jacka Turewicza, który umiejętnie wykorzystywał atuty pleneru i stolarsko-dekoracyjne talenty swojej ekipy. W krzakach lub na tzw. podorędziu czuwał z mikrofonami operator dźwięku Zdzisio Grzelka, który nagrywał nie tylko moje jaskiniowe wzdychania i chrząknięcia, ale także narratorskie wykłady i wspomniane „wywiady” z różnymi mądrymi ludźmi, opowiadającymi – z mniejszą lub większą swadą – o świcie słowiańskiego jutra.
W takich sytuacjach występowałem oczywiście odziany chędogo i z miną człowieka, który rozumie, co do niego uczeni ludzie mówią. Natomiast jako huncwot z drużyny Hunów, plemienny czarodziej, albo nawet kapłan przedwiecznych bóstw dostawałem ubiór i wyposażenie stosowne do  miejsca, czasu i roli. Poza przypasywaną mi do boku różną bronią białą. najbardziej podobało mi się, że do większości scen nakładano mi bujne peruki, dzięki czemu kiedy dziś oglądam zdjęcia z ówczesnych planów bardzo się sobie podobam jako młodzian (a nawet starzec) z włosami do ramion. Także i wąsy przydawały mi wspaniałego, dumnego i zadziornego charakteru, jakiego zarówno wtedy jak też i dzisiaj trudno się po mnie (na pierwszy ogląd) spodziewać.
To co wyrabiano ze mną – i co ja wyrabiałem wcielając się wówczas w przeróżne i obiecane mi przez Janka Kolskiego postacie i sytuacje – fotografował operator Piotr Lenar, a nad całością czuwał wspomniany Pan Reżyser, który nie ochrzaniał mnie nigdy… Co najwyżej odwracał wzrok, a nieraz i całe ciało, kiedy moje popisy wprowadzały go w stan frustracji i nie zawsze wiedział, czy ma się śmiać (ze mnie), czy płakać (nad sobą).  Na szczęście  był (i chyba jest nadal) człowiekiem pogodnym i optymistycznie nastawionym do życia i ludzi więc pracowało nam się nieźle i „efekty były”, jak mawiał czasem tajemniczo Człowiek do Specjalnych Poruczeń, czyli Asystent Reżysera.
Tą ważną adiutancką rolę pełnił wówczas u boku Janka Kolskiego Andrzej Czulda, z którym zaprzyjaźniliśmy się szybko, co on jeszcze szybciej wykorzystał do zamachu (dosłownie!) na moje życie i honor. A zamachnął się solidnie. Prawdę mówię, znaczy piszę, choć żalu z powodu tego, co się wówczas stało długo w sobie nie hodowałem, a co więcej za czas jakiś odpłaciłem Jędrusiowi pięknym za podstępne.
Do szczegółów tego wydarzenia i mojego wspaniałomyślnego rewanżu przejdę za chwilę, ale skoro już wywołałem Czuldę z lasu nad brzegiem jeziora, gdzie się krył w stroju mnisim, czyli klasztornym,  muszę od razu podkreślić, że jest to facet o aparycji św. Franciszka z Asyżu i mimo upływu lat zachowuje tę budzącą zaufanie urodę, co pomaga mu w zdobywaniu sponsorów dla swoich kolejnych filmów. Wtedy jednak, znaczy na planie „Świtu”, Jędruś  nie zdradzał się jeszcze z tymi marzeniami, natomiast jego zacny wygląd docenił natychmiast reżyser. Nikt się więc nie dziwił, że Kolski wybrał właśnie jego do roli pogromcy zapiekłego poganina, a w tym konkretnym przypadku – broniącego się przed chrztem księcia Wiślan. Jeśli o mnie chodzi to jako były ministrant nie miałem żadnych obaw przed tą ceremonią.
„- A niech mnie tam Czulda chrzci po filmowemu! – pomyślałem. – Co to dla mnie – faceta, który poza chrztem pierwszym i niemowlęcym,  przeżył już dwa razy chrzest równikowy.  Raz  – łagodnie, bo „wodą życia” czyli Jasiem Wędrowniczkiem i bez tortur (których zabronił kapitan m/s „Oleśnica”) podczas podróży do Afryki Wschodniej. Chrzest  drugi dokonał się już w pełnym zestawie mąk i udręczeń na s/y „Pogoria” w rejsie na sam dół globusa, czyli do polskiej bazy u brzegów Antarktydy. Gwoli prawdy powinienem także wspomnieć, że grubo wcześniej poddałem się także obrządkowi chrztu zwanemu „laszowaniem”. Stosowne zabiegi odbyły się na lotnisku w Piotrkowie Trybunalskim, a polegały na waleniu w sempiternę świeżo upieczonego skoczka spadochronowego przez liczną ekipę innych skoczków obserwującą  pozytywne lądowanie kandydata do spadochronowego towarzystwa. Ów „chrzest” nie był przy tym żadnym ulgowym klepaniem dobrowolnie wypiętego zadka. Bito ostro i celnie, a wbrew oczekiwaniom najbardziej cięte i szczypiące razy wymierzały panie. Po zakończeniu ceremonii siadanie nie wchodziło w rachubę, a grymasy bólu utrwalone na zdjęciach przez jednego z fotoamatorów przypominają mi do dzisiaj, że mówienie o tzw. słabej płci jest tylko i wyłącznie poetycką przesadą. ”
Zostawmy jednak w spokoju minione cierpienia i chrzestne dygresje, by wrócić tam, gdzie czekały mnie dalsze niespodzianki i cielesne doświadczenia. Moje nowe, czyli książęce, „zadanie aktorskie” przyjąłem z tym większym zadowoleniem, że w odróżnieniu od poprzedniego i mało efektownego kostiumu jaskiniowca, górnika-niewolnika, czy konferującego z duchami przodków szamana, tym razem miałem wystąpić jak prawdziwy dostojnik – odziany w piękne szaty, czerwony płaszcz oraz odpowiednią oznakę godności książęcej na bujnej fryzurze. Zachowane do dzisiaj fotosy potwierdzają, że wyglądałem naprawdę godnie, a po dodaniu pewnego specjalnego elementu wyposażenia – naprawdę imponująco.
Co  było tym dodatkowym i niespodziewanym elementem – już za chwilę. Teraz parę słów należy się mnichowi, ponieważ ów świątobliwy jegomość, czyli Andrzej Czulda, wyglądał naprawdę bogobojnie. Zdobił go bowiem nie tylko bury habit, ale przede wszystkim siły i powagi dodawał mu wielki krzyż, którym miał pobłogosławić opornego księcia, o ile ten zrozumie, że lepiej mu będzie dać się ochrzcić po dobroci, aniżeli uzyskać status chrześcijanina w niewoli i pod przymusem.
Zgodnie z planem w scenie tej książę – czyli ja – miał podjechać do stojącego na łące zakonnika, a ów miał wykonać wspomnianym krzyżem znak dostojny i łaskawy, błogosławiąc w ten sposób książęcej decyzji zmazania grzechu pierworodnego święconą wodą.
Czas biegł, zegary tykały, słońce świeciło jak należy i z właściwej strony, a bogobojny braciszek stał już w gotowości ćwicząc pobożne miny. Jeśli o mnie chodzi to również zebrałem się w sobie, choć uczyniłem to stojąc nieco z boku, aby się nie pospolitować z byle klechą.
Czekaliśmy tylko na konia dla księcia. Jakoż za chwilę zza pobliskich zabudowań wychynął jakiś facet prowadząc za uzdę…
- „Boże mój!!” – wydałem z siebie zduszony, ale należycie trwożny i religijny, okrzyk na ten porażający widok. Oto bowiem zamiast mojej kochanej, poczciwej huńskiej kobyłki wiedziono ku mnie… ogromnego, siwego ogiera.
- W sam raz koń dla księcia! – zawołał z zachwytem scenograf Jacek Turewicz.
- Dla kogo w sam raz, to w sam raz…- zasyczałem. – Tamten kary był dużo lepszy…
- Niestety – wyjaśnił wkrótce kierownik produkcji Krzysztof Sułek – tamte konie były zajęte więc zaproponowano nam tego. No i chyba Jacek ma rację, że trudno byłoby lepiej trafić…
- A żeby to trafił najjaśniejszy… - chciałem dać wyraz zaskoczeniu, ale przerwałem, bo zastanowił mnie jeszcze jeden szczegół.
- A gdzie on ma siodło? – zapytałem z lekkim drżeniem w głosie. – Znaczy nie tylko siodło, ale i strzemiona, w których można dużo wygodniej…
Zanim jednak przeszedłem do dalszych wyjaśnień na temat oczekiwanego przeze mnie większego komfortu jazdy, zabrał głos reżyser Kolski i oświadczył:
-  A po co ci siodło? Dużo fajniej będzie wyglądało, jak będziesz siedział na nim bez strzemion. Przy twoim jeździeckim doświadczeniu chyba sama uzda ci wystarczy…
Powiedział to z taką pewnością (i szczyptą uznania) w głosie, że samobójstwem byłoby mu zaprzeczyć.
Pora egzekucji zbliżała się zresztą wielkimi, to znaczy końskimi, krokami. Zwierzę było przy tym takich rozmiarów, że nie musiałem nikomu tłumaczyć iż bez życzliwej pomocy nie zdołam go dosiąść. Dzięki takiemu wsparciu znalazłem się wkrótce na grzbiecie książęcego rumaka, który zapragnął nagle pokazać wszystkim jak bardzo szlachetnej jest krwi. Tańczył bowiem pode mną ogniście przerzucając mnie z szyi na zadek i z powrotem, parskał i wierzgał, jakby nikt go dotąd nie dosiadał.
Wszystkim to się ogromnie podobało, choć na wszelki wypadek oddalili się na tzw. bezpieczną odległość, a ja coraz bardziej traciłem nadzieję, że zdołam utrzymać spokojnie to narowiste bydlę przed Czuldą, to jest mnichem, kiedy padnie komenda:  „Kamera! Akcja!”
W pewnej chwili dwóch ludzi ze stadniny, widząc co się dzieje, złapało siwka za uzdę, aby go trochę uspokoić. O uspokajaniu mnie nikt, naturalnie, nie myślał. Czulda obserwował z boku całą scenę i podśmiewał się pod wąsem. Po paru próbach i przymiarkach ogier stanął wreszcie na wszystkich czterech kopytach, kamera ruszyła, ja trzymając wodze w lewej ręce, prawą wsparłem się po książęcemu w bok i patrzyłem bez trwogi na mnicha.
Ten podszedł do nas powoli (za co mu byłem wdzięczny), stanął o dwa kroki, spojrzał karcąco i… zamiast wykonać oczekiwany przeze mnie łagodny ruch błogosławiący mnie i ogiera – machnął ku nam groźnie trzymanym w ręku krzyżem.
Tego prowokacyjnego gestu mój rumak już nie wytrzymał. Stanął dęba płosząc wrednego mnicha, ale jeszcze bardziej mnie ponieważ za chwilę zrobił ostry zwrot i skoczył w łąkę wściekłym galopem. Ja oczywiście skoczyłem wraz z nim – trzymając się kurczowo szyi, grzywy, a w ostatniej fazie lotu nawet ogona. Walczyłem o życie jak skrzyżowanie Kmicica z Wołodyjowskim, nie spadłem, uratowałem twarz, ale kiedy  szalony ogier wreszcie się zatrzymał i Andrzej ruszył ku nam z wyraźną ochotą na nowe ujęcie i powtórkę błogosławieństwa – rozdarłem się bezbożnie na całą łąkę:
- Ludzie! Weźcie ode mnie tego cholernego mnicha zanim go stratuję!
Oczywiście mogłem także zawołać: „Zanim spadnę na zbitą twarz!”, ale wolałem pokazać całej ekipie, że jako książę Wiślan mniej się liczyłem z własnym zdrowiem, a bardziej z prostym człowiekiem.
W tym miejscu powinienem także dodać, że ten pozytywny stosunek do Czuldy (połączony z wyrozumiałością dla jego gestów i pomysłów) pozostał mi również i dziś, kiedy Andrzej jest cenionym reżyserem filmów dokumentalnych. Zdarza się więc, że kiedy obaj wspominamy z humorem sytuacje na planie „Świtu” powiadam do niego łagodnie:
- Widzisz Andrzejku, gdyby nie moje świetne umiejętności jeździeckie, kto wie jakby się potoczyła twoja kariera… Mogłem cię wprawdzie łatwo stratować, ale ułaskawiając wówczas tamtego złośliwego mnicha powołałem do życia  a r t y s t ę …
A on kiwa akceptująco głową i w ramach rewanżu za moje dobre serce obiecuje mi kiedyś pierwszoplanową rolę jeźdźca w dokumentalnym filmie o słynnych Lisowczykach.

*                             *                             *

Po wygranej walce z ogierem nie dano mi już więcej szans na odniesienie kolejnego sukcesu w kawaleryjskiej  branży. Działałem spieszony i… speszony, kiedy okazało się, że wkrótce – w ramach opowieści o kulturze przeworskiej – Pan Reżyser naraił mi kolejną żonę. Była równie ładna i tak jak poprzednio, czyli za namową reżysera, a bez żadnego mojego udziału – obdarzyła mnie dwójką dorodnych pacholąt. Och, piękna to była scena, kiedyśmy zostali filmową rodziną i wszyscy czworo, stojąc nad brzegiem Bałtyku, patrzyliśmy ku zachodzącemu słońcu, oddając cześć wszelkim bóstwom ziemi nieba i morza…
Po raz trzeci Jasiek „ożenił mnie” chyba najlepiej, ponieważ umożliwił mi stworzenie całej dynastii. Jako Piast Kołodziej, z żoną Rzepichą (zasługiwała biedaczka na ładniejsze imię) oraz nadmiernie zarośniętym synem, gościłem w swojej chacie Cyryla i Metodego, którzy wystąpili w roli fryzjerów oraz proroków obwieszczających wielką przyszłość memu rodowi. 
Z tą nadzieją (i historyczną pewnością) zakończyliśmy zdjęcia do „Słowiańskiego świtu”. Jeśli o mnie chodzi to zaświtało mi wówczas (po raz pierwszy) w głowie, że aktorstwo to naprawdę fajne zajęcie. Gdyby tylko w tym celu nie trzeba było tak rano wstawać, bać się nieprzewidywalnych mnichów i ujeżdżać znienacka narowistych ogierów…

Część IV - NEKROPOLIS
MIŁY ZAKĄTEK NA KRES… I POCZĄTEK
 (...)  Proszę jednak o skupienie i pełną  szacunku uwagę ponieważ bohaterem tego wywodu będzie… określenie: CMENTARZ.
W najbardziej popularnym i ogólnie stosowanym przypadku słowo to oznacza Miejsce Wiecznego Spoczynku tych, którzy byli przed nami, ale także nas samych (oby stało się to jak najpóźniej!) oraz tych którzy po nas nadejdą. W wersji drugiej, czyli w mojej prywatnej ocenie, uzasadnionej szczególnymi okolicznościami, ten sam, jakże smętnie brzmiący, Cmentarz (w staropolszczyźnie nazywano go zresztą słusznie smętarzem) może być  traktowany jako KOLEJNA ODSKOCZNIA DO FILMOWEJ KARIERY!
Czuję już po tych słowach (użytych bez żadnych świętokradczych założeń!) niechęć i opór czytelników, z których niektórzy gotowi są pewnie zawołać: „PROFANACJA!”
Rozumiem ten odruch, ale właśnie dała o sobie znać wyżej wzmiankowana  dwuznaczność pojęć i sformułowań. Dlatego proszę o chwilę  z w ł o k i  (oto jeszcze jedno słowo o podwójnym, czyli dwuznacznym kontekście), abym mógł udowodnić iż w pewnych sytuacjach właśnie cmentarz przynieść może  n i e b o t y c z n ą  szansę, choć i w tym wypadku po raz kolejny kłania się dualizm pojęć.
Niebotyczna szansa nie zawsze musi przecież oznaczać utorowanie drogi do nieba poprzez definitywne rozstanie się z naszym cielesnym opakowaniem, a przy okazji i z nachalnymi wierzycielami. W moim wypadku – mimo że nie tracę nadziei na żadną z ewentualnych przyszłych rajskich uciech – niebotyczna rola cmentarza oznaczała perspektywy przyziemne, czyli całkiem  doczesnego rodzaju. Na te radosne (MIMO ŻE CMENTARNE! ) rokowania składał się przecież:
- ekstra zarobek, czyli dotacja do ciągle kulejącego domowego  budżetu opartego na niewielkim „stypendium zusowskim” (jak słusznie i z właściwym sobie wdziękiem określa tę formę emeryckiej zapomogi pani Ela Czarnecka z łódzkiego Muzeum Kinematografii). 
- wzrost stopnia autooceny (chcą mnie widzieć na planie, a więc jestem jeszcze coś wart)
- ostrożne uznanie ze strony tych przyjaciół i znajomych, którzy już dawno skreślili mnie z listy osób znaczących cokolwiek i dla kogokolwiek
- większe niż dotąd poważanie u żony, dyskretny podziw sąsiadek, ekspedientek w osiedlowym sklepie, a może i własnych dzieci.
Oczywiście mógłbym tu jeszcze przytaczać i analizować mnóstwo innych aktywów wypływających z chwilowej chociażby przynależności do ludzi ze świata filmu, ale  nie chcę nikogo rozdrażniać swoją naiwnością lub budzić zazdrości, tych którym wcale nie muszę życzyć tego, co i mnie spotkało dotąd na planie filmowym. Tym bardziej, że moim nowym polem do popisu miał być film, którego akcję umiejscowiono w scenerii mogącej nie tylko aktorom-amatorom zmrozić krew w żyłach.
Jak jednak doszło do tego, że poddany zostałem takiej mrocznej i grobowej próbie? Otóż pewnego, na pozór zwyczajnego, dnia Prześwietna Filmowa Doskonałość, czyli X MUZA, uznała, że przeżyłem już sporo lat na ziemskim padole płaczu i coraz rzadszych (niestety) rozkoszy. Biorąc to pod uwagę, i honorując mój siwy włos na głowie i brodzie, doszła do wniosku iż posiadłem WRESZCIE wystarczające doświadczenie i należyte fizyczne predyspozycje, aby móc pojawić się tam, gdzie jedni dobiegli do kresu, a ja miałem szansę zaczynać od początku…
Przyznam, że to cmentarne umiejscowienie mojej skromnej osoby troszkę  mnie zdeprymowało, ale nie wpadłem w panikę ponieważ już od dawna lubię wszelkie wyzwania i preteksty do wypróbowania swoich sił mentalnych i fizycznych. Poza tym byłem winien X Muzie coś więcej niż tylko wdzięczność za dotychczasową cierpliwość i wsparcie. Uważałem mianowicie, że Tak Łaskawej Patronce należy się z mojej strony stałe i bezwzględne posłuszeństwo. Po cichutku dodam, że uległość i potulność  przydaje się także na planie filmowym. Jest bowiem mile widziana przez Panów Reżyserów, którzy taką pokorę potrafią nawet czasami docenić…
Ale – ad rem (chociaż jak twierdził St. J. Lec: „Nie wystarczy mówić do rzeczy, czasami trzeba także mówić do ludzi.”). Stanąwszy więc w pełnej szacunku postawie zasadniczej przyjąłem z powagą (i dobrze ukrywanym zadowoleniem) decyzję mojej Filmowej Patronki, która pewnego październikowego dnia Roku Pańskiego 2008 powołała mnie do pełnienia obowiązków Narratora w powstającym w Łodzi filmie dokumentalnym pt. NEKROPOLIS, a także zobowiązała do napisania komentarza uzupełniającego warstwę zdjęciową filmu. 
O tym zaszczycie, czyli komentatorsko-narracyjnych obowiązkach poinformował mnie (poznany przez czytelników już wcześniej) Andrzej Czulda – reżyser i pomysłodawca całego przedsięwzięcia. Dowiedziałem się więc, że jego nowy film poświęcony będzie dziejom i zabytkom jednej z najwspanialszych w Polsce – obok warszawskich Powązek czy krakowskich Rakowic – nekropolii. Ten wysoki status ma od dawna Stary Cmentarz przy ulicy Ogrodowej w Łodzi – jedno z najstarszych, najważniejszych, ale i najpiękniejszych miejsc Wiecznego Spoczynku mieszkańców miasta nazywanego, nie tylko przez filmowców, Ziemią Obiecaną.
Stawiane przede mną zadanie było tego typu iż po tej rozmowie prawie natychmiast dostałem dreszczy i to zarówno z tremy, jak też z dobierającej się do mnie coraz bardziej bezczelnie grypy. Dzień później poinformowałem o tym zagrożeniu Andrzeja,  a on w trosce o moje zdrowie i przyszłą dyspozycyjność zdjęciowo-autorską zalecił szybką kurację  napojem sporządzonym według jego własnej i sprawdzonej ponoć wielokrotnie (z dobrym oczywiście skutkiem) recepty.
W tym miejscu, korzystając z odpowiedniego upoważnienia przekazuję osobom pełnoletnim i odpowiedzialnym za swoje pragnienia i czyny, a jednocześnie podlegającym podobnym do moich objawom (drżączka, słabość członków, brak apetytu, niechęć do jakiejkolwiek pracy i pragnienie przyjęcia natychmiast pozycji horyzontalnej) – przepis na wspomnianą uzdrawiająco-rozgrzewkową miksturę.
UWAGA! Od tego momentu TEKST TYLKO DLA DOROSŁYCH! Prawa autorskie dla  Andrzeja Cz. – zastrzeżone!:
Otóż Antygrypowe Lekarstwo Czuldy (w skrócie „ANLECZ”), nazywane przeze mnie i bliskie mi osoby po prostu „Czuldówką”, składać się powinno: „Ze starannie rektyfikowanego spirytusu, miodu dobrej jakości, odrobiny krystalicznie czystej wody oraz soku cytrynowego. Wszystkie te ingrediencje mieszać należy w proporcjach zgodnych z indywidualnymi potrzebami i upodobaniami. Skuteczność gwarantowana. Napitek „wchodzi w ciało” bosko i walczy z objawami grypy w tak sympatyczny sposób, że trzeba wiele siły woli, aby nie nadużywać  kuracji.”
Oczywiście przed zażyciem „lekarstwa” można skonsultować się z żoną, szwagrem, lekarzem lub farmaceutą. Konsultacje powyższe będą prostsze, gdy żona  posiada dyplom akademii medycznej, a szwagier – aptekę, co nie znaczy, że ich opinie w sprawie „ANLECZ-u” muszą się pokrywać...
Aby dać czytelnikom możliwość wyboru proponuję także inną, przypadkiem zasłyszaną receptę leczniczą pod hasłem „RUMIANEK”.  Jak sporządzić to lekarstwo i jak je stosować?. Nad wyraz prosto: „RUM do brzuszka, a „JANEK” do łóżka…”

*                                            *                                            *

Ozdrowiawszy w porę, omówiwszy  z Andrzejem założenia filmu oraz szanse na jego produkcję (zwiększone udziałem spolegliwych sponsorów), przeczytałem scenariusz i zapaliłem się do nowego filmowego WYZWANIA w stopniu wskazującym na wielkie zafascynowanie tematem. Połączyłem się w ten sposób z twórczym zapałem faceta, którego w jednym z reportaży nazwałem kiedyś „Krakusem znad Łódki”.
Ponieważ do opowieści  z planu „Nekropolis” pozostało jeszcze nieco czasu i co najmniej kilka stron druku uznałem, że warto teraz nieco szerzej zaprezentować czytelnikom osiągnięcia owego dziwnego „Krakusa”, który już wkrótce miał zostać moim  (kolejnym) filmowym szefem.

KRAKUS ZNAD ŁÓDKI” i…  „BAJKI Z „KRAINY PIECÓW”
Wybierając Andrzeja Czuldę jako pośrednika, mającego mi przekazać nowe zlecenie (i dopilnować jego realizacji) X Muza wiedziała co robi. Wybrała bowiem człowieka,  którego przedstawiłem już wcześniej jako asystenta J. J. Kolskiego i „dowcipnego” mnicha, który sprawił, że żaden galop na oklep i na żadnym ogierze nie jest już dla mnie żadnym wyzwaniem. Lata, które ja poświęciłem na sformułowanie tego wniosku Czulda spędził na stawieniu czoła innemu wyzwaniu.
Po długim asystenckim terminowaniu (m.in. u Leszka Skrzydły, u którego również – jak u Kolskiego – „robił” za mnicha) Andrzej postanowił  wykorzystać doświadczenie zdobyte na różnych planach filmowych i podjąć studia reżyserskie w łódzkiej „Filmówce”. Sam go zresztą do tego uparcie i wielokrotnie namawiałem widząc jego autentyczną pasję filmową. Wypowiadanie się o talencie Czuldy nie wchodzi już w zakres moich kompetencji, ale ucieszyło mnie bardzo, że Andrzej osiągnął to, co zamierzał. Uzyskał „patent” reżysera, a dokonał tego dzięki czerpaniu wiedzy z najlepszego w Polsce filmowego źródła oraz  niechęci do łatwego poddawania się przeszkodom.
Świeżo upieczony reżyser nie spoczął więc na laurach jeno wziął się żwawo do roboty, by już wkrótce zapisać na swoim koncie szereg filmów dokumentalnych i scenariuszy. Bardzo cenię wśród nich jego filmy o Stefanie Pogonowskim i Cmentarzu Orląt, ale Andrzej Czulda jest również autorem „Kalisza poprzez wieki”, czyli: „Krótkiego filmu o długiej historii najstarszego miasta w Polsce.”, za który otrzymał nagrodę Europejskiej Federacji Prasy Turystycznej. Inne miasta także doczekały się wizyty filmowca z Łodzi. Wędrując z kamerą po Lublinie Czulda nakręcił film poświęcony historii i urodzie tego miasta, a następnie takie dokumentalno-dydaktyczne filmy, jak: „I rozbiór Polski”, „Od nadziei do upadku – czyli II i III rozbiór Polski”, „Wieluń – miasto na królewskim szlaku” i kilka innych.
Kiedy przyglądałem się tym filmowym wojażom Andrzeja po Polsce pewien byłem, że prędzej niż później jego reżyserskie drogi zaprowadzą go do Krakowa.
Do takiej właśnie filmowej wyprawy zdopingowała Czuldę red. Teresa Oziemska z WFO, która – kiedy UNESCO ogłosiło rok 1994 rokiem baroku na świecie – przekonała Andrzeja, że może i potrafi zrobić film o baroku w jednym z najpiękniejszych miast świata. Słuchając dobrej rady Czulda skrzyknął ekipę nie mniejszych niż on entuzjastów  (m.in. świetny krakowski operator Jacek Siwecki  i kierownik produkcji Waldemar Krzak) a kiedy budżet „Baroku krakowskiego” zgodziła się wesprzeć Rada Europy w Strassburgu z zapałem wziął się do dzieła, pozyskując do współpracy doświadczonego konsultanta i narratora – prof. dr Tadeusza Chrzanowskiego – znanego historyka sztuki, autora wielu książek i eksperta do spraw baroku w Radzie Europy.
Andrzej dobrze wspomina czas realizacji filmu, wędrówki po starym Krakowie, zdjęcia w fascynujących wnętrzach, profesjonalizm ekipy i atmosferę na planie. Do tych satysfakcji dołączyło się wkrótce uznanie znawców, historyków i zwykłych widzów, którym ponad 50 minutowy spacer przez barokowy Kraków bardzo się podobał. Jego film zdobył m.in. nagrodę Rektora Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, po kasety z „Barokiem krakowskim” ustawiały się kolejki chętnych, a sam reżyser nie mógł się opędzić od pochwał i zaproszeń ze strony krakowskich mediów. O zachwytach i pokusach ze strony miejscowych mieszczek nie wspomnę, ponieważ Andrzej mimo że kocha Kraków, to pięknej żony wolał poszukać nad Łódką i świata za swoją Jolą (znaczy Szanowną Małżonką) nie widzi. 
Po sukcesach „Baroku” Czulda nabrał chęci, by nie poprzestać na tym pięknym skądinąd okresie, ale pójść z kamerą równie frapującymi śladami krakowskiego gotyku i renesansu. Nie ma co ukrywać, że była to często „droga przez mękę” wymagająca benedyktyńskiej cierpliwości w znajdowaniu ludzi nie tylko bogatych, ale również szczodrych, i przekonywaniu ich by zechcieli pomóc finansowo w tworzeniu pierwszej filmowej monografii kultury i sztuki Krakowa. Jak bowiem wiadomo na drodze najlepszych nawet pomysłów przeważnie leży jakieś „ale”. I to na ogół zawsze zamiast bardzo potrzebnych pieniędzy…
Czulda, którego w jednym z reportaży o jego filmowych sukcesach nazwałem  „Krakusem znad Łódki” uparł się, że wbrew kłopotom i przeciwnościom zrobi takie filmy o Krakowie, by nawet jego mieszkańcy zawołali pełni zdumienia: „Sami nie wiemy, co posiadamy!” Dzięki temu uporowi powstała „Złota jesień krakowskiego średniowiecza” oraz „Krakowskie oblicza renesansu”, a w sierpniu 2000 roku,  po obejrzeniu obydwu filmów mogłem się zwierzyć czytelnikom „Dziennika Łódzkiego”:
„Była to jedna z moich najciekawszych wędrówek po Krakowie. Znalazłem się bowiem w miejscach, do których nigdy mnie dotąd  nie wpuszczono. Dotarłem do najtajniejszych zakątków wawelskiej katedry, patrzyłem z bliska w twarze świętych na ołtarzu Wita Stwosza. Dniem i nocą spacerowałem wśród ulic i zaułków Krakowa oglądając zabytki mało znane światu, Polakom, ale także krakowianom.

 *                             *                             *

W jakiś czas po tym jak poinformowałem łodzian, że to „nasz chłopak” pokazał Krakusom, Polsce i światu, jak to pod Wawelem ładnie, Andrzej poprosił mnie o rozmowę w sprawie jak mówił „dość  niezwykłej”. Było to pewnego lipcowego dnia 1999 roku, a „Krakus znad Łódki” pokazał mi i opowiedział o czymś, co mnie nie tylko zdumiało, ale i wzruszyło do głębi. Była to książeczka wielkości szkolnego zeszytu, którego pożółkłe kartki zawierały wykonane z niezwykłą pieczołowitością kolorowe obrazki oraz starannie wykaligrafowane wierszyki. W tych, mających ponad 60 lat, prostych, urokliwych  rysunkach – ilustracjach do dziecięcych bajeczek – nie byłoby może nic nadzwyczajnego, gdyby nie fakt, że powstały one… w Oświęcimiu. A wykonane zostały przez więźniów, którzy w największej konspiracji postanowili zająć  się czymś tak karygodnym z punktu widzenia esesmanów i potrzeb III Rzeszy, jak pisanie i rysowanie wesołych historyjek dla swoich dzieci, których wielu z nich mogło już być może nigdy nie zobaczyć...
Inspiracją do takiego, najsroższymi karami zagrożonego, „sabotażu” stały się, znalezione na oświęcimskiej rampie, inne dziecięce książeczki. Te, powyrzucane z walizek i toreb, podjęte z trawy, piachu i błota pamiątki po spalonych w Auschwitz żydowskich dzieciach, były niczym symboliczne wołanie o pamięć – usłyszane i przekazane przez polskich więźniów. Ale książeczki te ocalały nie tylko po to, by świadczyć  o zagładzie kolejnego transportu. Stały się bowiem natchnieniem  do szczególnego oporu. Do tego, by wbrew strachowi, codziennemu obcowaniu z przemocą i śmiercią, wbrew temu wszystkiemu o co chodziło niemieckim oprawcom, nie dać w sobie zabić nadziei i miłości.
A tę wyrażała najmocniej tęsknota za domem, za rodzinami i dziećmi. To dla córek i synów, od których zostali oderwani esesmańską, czy gestapowską przemocą zaczęli pisać owe bajeczki, rysować ucieszne kurczątka i nie tracili wiary w to, że jeśli nie oni sami to któryś z współwięźniów przekaże tę szczególną pamiątkę tym, o których myśleli tworząc swoje wiersze i rysunki...
Pamiętam, że oglądając strona po stronie tę niezwykłą książeczkę z rysunkami Henryka Czuldy – więźnia nr 159452 (na szczęście On i jego oświęcimska bajka ocaleli) nie od razu mogłem pojąć, jak za drutami obozu koncentracyjnego można było stworzyć coś tak radosnego i pogodnego? Te motyle, łąki, pola i lasy? Ile wiary i nadziei trzeba było w sobie ocalić, aby wbrew ogarniającej codziennie człowieka rozpaczy – móc rysować wesołe, kolorowe obrazki, tworzyć radosne i dowcipne rymy… I to wówczas, gdy za ścianą baraku leżały zwłoki kolegów a kominy krematorium dymiły niemal bez przerwy? Kto wie, może najprostszą i najtrafniejszą odpowiedzią jest ta, która mówi, że  był to jedyny możliwy w tamtej sytuacji (poza pójściem na druty) sprzeciw wobec tej grozy...
Kiedy opisywałem dla czytelników „Dziennika” (wkrótce ich krąg rozszerzył swoim przedrukiem na całą Polskę tygodnik „Angora”) tę niezwykłą i jakże poruszającą historię, zastanawiałem się długo nad jej tytułem.  Aż w pewnym momencie zdałem sobie bowiem sprawę, że była to niezwykła opowieść o bajkach, jakich nie znał dotąd świat – BAJKACH Z „KRAINY PIECÓW”…

*                                            *                                            *

Dziewięć lat później, na specjalnej projekcji w ramach Festiwalu Mediów „Człowiek w zagrożeniu” oglądałem kolejny film Andrzeja Czuldy, za który reżyser otrzymał nagrodę Prezesa Stowarzyszenia Filmowców Polskich. Znałem dobrze jego temat, a mimo to ze wzruszeniem oglądałem dawne rysunki i słuchałem oświęcimskich wierszyków sprzed lat. Byłem też dumny z tego, że  kolejnemu –  tym razem filmowemu – przesłaniu  „Bajek z „krainy pieców” Andrzej pozostawił mój dawny, gazetowy, tytuł...

„ZŁOM ŻELAZNY”  i… „TRÓJPRZYMIERZE CIENI”
Film, który otrzymał roboczy tytuł „Nekropolis” miał być poświęcony tylko jednemu z kilku cmentarzy znajdujących się na terenie miasta, ale jednocześnie miejscu o wyjątkowej aurze i niezwykłym charakterze. Wiedza na temat wielkiego znaczenia historycznego i artystycznego Starego Cmentarza  nie jest jednak (nawet wśród łodzian) wiedzą powszechną. A przecież to właśnie ta nekropolia – jak żaden inny cmentarz w Łodzi – w sposób szczególny opowiada o dziejach miasta, życiu i losie jego mieszkańców, a jej trójwyznaniowy charakter sprawia, że jest to także cmentarz unikalny w skali naszego kraju i Europy.  
Niesione przez wiele mogił przesłanie do potomnych przypomina o patriotyzmie, poświęceniu, wiedzy i zasługach, jakie wielu z pochowanych tu łodzian położyło na rzecz miasta i jego społeczności. Byli wśród nich ludzie, których rola w życiu Łodzi była często biegunowo różna. Jedni byli ulubieńcami fortuny, założycielami wielkich fabrykanckich rodów, twórcami potęgi Łodzi przemysłowej. Inni działali na odmiennych polach, a ich autorytet u współobywateli określał nie majątek, ale wiedza i talent, przymioty ducha i charakteru.  
Oczywiście śmierć tylko pozornie równała fabrykantów z robotnikami, bogaczy z biedakami, wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych. Wyróżnikiem pozycji społecznej i wartości – głównie majątkowej – niejednego łódzkiego potentata było także miejsce jego wiecznego spoczynku. Okazałość grobowych kwater byłaby jednak mylącym wskaźnikiem dla właściwego określenia rangi i społecznego znaczenia tych, którzy doczekali takiej właśnie formy pośmiertnego uznania. Na Starym Cmentarzu składano przecież do grobów nie tylko fabrykantów, bankierów, rentierów i zwycięzców finansowych rozgrywek na skalę europejską.  
Wędrując wśród alejek i ścieżek Starego Cmentarza znajdziemy się również przy nagrobkach skromniejszych od tych, które składają hołd wybitnym łódzkim przemysłowcom, właścicielom największych fabryk i najwspanialszych pałaców. Nagrobki te przypominają o życiowym dorobku tych łodzian, za którym nie stała wielka łaskawość fortuny, ale na przykład wiedza inżynierska, prawnicza, medyczna, nauczycielskie powołanie, powstańcze, czy żołnierskie poświęcenie, talent rzeźbiarza, aktora, malarza, czy muzyka.  
Takich grobów i takich postaci Stary Cmentarz kryje niemało. Niestety, wiemy  o nich niewiele, albo też zdołaliśmy zapomnieć prawie zupełnie. Kiedy myślałem o tej, znanej od wieków, „amnezyjnej przypadłości” przypomniała mi się również przedwiekowa, ale jakże gorzka w swej konkluzji, mądrość Szekspira, który był zdania iż: „Złe czyny ludzi żyją dłużej od nich, dobro wraz z nimi znika nieraz w grobie.”  
Któż zaprzeczy tej prawdzie, chociaż to właśnie ona skłania jednocześnie potomnych do takich poczynań, aby owo znikające wraz z życiem dobro ocalić od zapomnienia. Taki ratunek należy się bardzo wielu cieniom z łódzkiego Starego Cmentarza lecz sporo jeszcze trzeba zrobić, aby pozwolić dawnym bohaterom, patriotom i wielkim społecznikom na powrót do świadomości współczesnych łodzian. Na wydobycie „z zamętu lat” ich  zasług i dokonań, pokazanie genealogii łódzkiej „Ziemi Obiecanej”, z uwzględnieniem życiorysów i zasług wielu postaci, z których dorobku i pracy na rzecz miasta może ono być nieraz dużo bardziej dumne, aniżeli z potęgi wielkich fabrykanckich rodów. Chodzi o przypomnienie losów i efektów działalności tych łodzian  tych, którzy nie mieszkali  w willach, pałacach, czy secesyjnych kamienicach śródmieścia, i których poświęcenie i twórczy wysiłek trudno byłoby przeliczyć na dawne, czy też obecne pieniądze.  
Na sławę i dorobek miasta pracowali także (a raczej harowali) w wielkiej liczbie  i z największym fizycznym wysiłkiem, ci o których nie wspominają marmurowe pamiątkowe tablice i złocone litery epitafiów. Robotnicy łódzcy. Większość z nich, miała dla miasta, w którym przyszło im żyć i pracować, przede wszystkim „krew, pot i łzy”... I bywało, że dostawali w zamian niewiele więcej. To o takich jak  oni poeta Ernest Bryll napisał kiedyś, że są „Tak najmniejsi, że ich prawie nie ma... i tak biblijnie cisi, że przy narodzeniu i śmierci nie krzykną.”

*                                            *                                            *

O tych wszystkich cieniach ze Starego Cmentarza miał mówić film Czuldy, a ja szykowałem się, aby go wesprzeć w tych zamiarach poprzez stosowne połączenie obrazu i słowa. Na razie jednak prawdziwego wsparcia Czulda potrzebował głównie ze strony osób lub instytucji, od których finansowej hojności zależało czy tak ważny i „z dawna wyglądany” film w ogóle powstanie. Napięcie i oczekiwanie (również moje) rosło wraz z upływającymi miesiącami, podczas których Czulda i jego przyjaciele, dwoili się i troili, aby pozyskać sponsorów, gotowych podjąć się roli mecenasów ze wszech miar zasługującego na pomoc przedsięwzięcia.  
Na szczęście zabiegi te przyniosły wreszcie wymarzony przez reżysera rezultat, a radosna wieść od Andrzeja, a potem od kierownika produkcji Krzysztofa Sułka: „Będziemy robić ten film. Jakoś skonstruowaliśmy nasz budżet...”  – zdopingowała mnie do wyjścia naprzeciw czekającym mnie wkrótce obowiązkom. Przy okazji cieszyłem się z góry na spotkanie i wspólną pracę  z przyjaciółmi, z którymi X Muza poznała mnie już wcześniej, a między innymi z Bogusią Kłopotowską, mającą czuwać nad dźwiękową stroną filmu i moją dykcją oraz z bardzo przez wszystkich lubianym asystentem operatora – Józkiem Sikorą.

*                             *                             *

Przed rozpoczęciem zdjęć, a także przed zanurzeniem się w monografie i inne publikacje na temat Starego Cmentarza, których lektura miała mi pomóc w pisaniu komentarza do  „Nekropolis”, postanowiłem wybrać się samotnie na przyszły plan zdjęciowy. Nie będąc ograniczony czasem i wyborem miejsca kolejnych ujęć, niezależny od reżyserskich komend i wymagań operatora, poruszając się z dala od oka kamery i „ucha” mikrofonu, chciałem poszukać wśród grobów, pomników, rzeźb, epitafiów, pewnego rodzaju inspiracji  i wskazówek, aby potem, zgodnie z dawną poetycką radą, móc „właściwe dać rzeczy słowo”…  
Nie mnie orzekać, czy udało mi się to w pełni, ale podczas tej wędrówki znalazłem sporo okazji do wzruszenia i różnych przemyśleń. Do pytań o sens historii („matka – czy – m a t n i a?”), do zadumy nad ceną bohaterstwa i poświęcenia, a także do oburzenia wywołanego podłością  (lub po prostu głupotą)  wielu z tych, którym to poświęcenie miało przecież służyć…  
Do gorzkiego przekonania, że „hienom cmentarnym” nic nie jest w stanie przeszkodzić w świętokradztwie i wandalizmie skłoniło mnie to, co zobaczyłem – a właściwie czego nie mogłem już zobaczyć – na grobie kapitana Stefana Pogonowskiego. Kiedyś husarskie skrzydła zdobiły postać rycerza, którego pomnik uosabiać miał bohaterskiego dowódcę batalionu w 28 Pułku Strzelców Kaniowskich – noszącego niegdyś dumne miano „Dzieci Łódzkich”. Niegdyś. Bo dzisiaj łodzianie wiedzą o tych „Dzieciach” niewiele. Chociażby dlatego, że  podczas swojej szkolnej edukacji – bardzo „wybiórczej” w pewnych latach – większość z nas nie miała  szans na zdobycie wiedzy o dziejach tego pułku i szlaku bojowym jego żołnierzy.
Kapitan Stefan Pogonowski zginął w r. 1920, pod Radzyminem, podczas toczonej z bolszewikami Bitwy Warszawskiej, ale  dopiero od niedawna jego nazwisko wróciło na plan miasta i do pamięci łodzian. Niestety nie do wszystkich. Pewnej nocy husarskie skrzydła z pomnika oderwano i zawleczono najpewniej do jakiegoś punktu skupu złomu. Tak więc Rycerz Pogonowski nie ma już skrzydeł (zamienionych na złotówki i „browar”) i pewnie nie będzie ich miał już nigdy, aby nie kusiły i nie prowokowały „do czynu” kolejnych degeneratów…  
Stałem przy tym grobie przygnębiony, ale przede wszystkim wściekły na sprawców dewastacji tego pomnika, wiedząc że wkrótce przyjdzie mi stanąć przy nim raz jeszcze ponieważ  „Andrzej na pewno będzie chciał pokazać na filmie ten grób.”. – I wtedy, myśląc o przyszłej scenie, przypomniałem sobie coś, o czym później powiedziałem także przed kamerą. Na przykładzie tego wandalizmu sprawdziła się bowiem pewna poetycka, i bardzo gorzka, wróżba sprzed lat.  Ta, którą w imieniu poległych i ginących bohaterów narodowych powstań i wojennych zmagań, sformułował  z ironią i rozpaczą Tadeusz Borowski:  „Zostanie po nas złom żelazny i głuchy, drwiący śmiech pokoleń.”  
Wszystko się we mnie sprzeciwiało tej wróżbie i bardzo chciałem, aby to, co mogło jej przyznać rację, nie zdarzyło się już nigdy i nigdzie. Nie tylko na tym cmentarzu czy na jakimkolwiek zdewastowanym grobie. Dlatego poszedłem dalej, nadsłuchując czujnie, jakie jeszcze echa z przeszłości odezwą się do mnie przy kolejnych mogiłach. A warto było słuchać tych głosów, jako że na Starym Cmentarzu wiele grobów, epitafiów i pamiątkowych tablic przypomina o tych, którzy dla Ojczyzny ponieśli ofiarę największą – polegli w powstańczych i wojennych walkach o niepodległość kraju.  
Leży ich tutaj niemało także tych, którzy nierzadko ginęli w „wiośnie życia”, mając lat dwadzieścia lub jeszcze mniej, niedoczekawszy niepodległości, która miała nadejść dopiero w wiele lat po ich męczeńskiej śmierci.  
Jest wśród nich postać, szczególnie zasługująca na to, aby nie zapomnieć nigdy o jej bohaterstwie, nie przeoczyć i nie zaniedbać jej skromnego grobu. Stałem przy nim dość długo myśląc o odwadze i poświęceniu Marii Piotrowiczowej, nauczycielki, uczestniczki Powstania Styczniowego, która walkę o niepodległość ojczyzny przypłaciła, jakże okrutną śmiercią. O tym jak zginęła, napisałem już wcześniej, w rozdziale „Złote myśli na czarnym tle”. Ale stojąc przy Jej grobie nie mogłem się oprzeć żalowi, że tak rzadko – może za sprawą opieszałości mediów, słabego zainteresowania publicystów, czy też „mody” na amnezję historyczną uwalniającą tylu z nas od rachunku sumienia – wracamy pamięcią do tamtych odległych lat, do dawnych bohaterów i tych mieszkańców Ziemi Łódzkiej, którzy za udział w Powstaniu zapłacili cenę najwyższą.  
Taką też cenę – za wieloletnią walkę z zaborcami, za ogromne przywiązanie do idei niepodległości, za swoją, zawsze i wszędzie mocno podkreślaną, polskość –  zapłacił Aleksy Rżewski. Ten rewolucjonista, wielokrotny więzień i zesłaniec, pierwszy prezydent niepodległej Łodzi, zginął rozstrzelany przez  Niemców pod koniec 1939 roku podczas zbiorowej egzekucji dokonanej najprawdopodobniej w lasach lućmierskich. Ofiary tej zbrodni zakopano gdzieś w  nieznanym miejscu, stąd też Aleksy Rżewski ma na Starym Cmentarzu tylko symboliczny grób – zdjęcie i napis przy rodzinnej mogile. A że z nadejściem roku 1945 (i nowej interpretacji historii Polski) po takich jak on – antykomunistach i patriotach spod niewłaściwego ideologicznie znaku – starannie zacierano ślady, stąd i niejeden przechodzień ominie pewnie ten grób, nie wiedząc komu mógłby, lub powinien, poświęcić choć chwilę zadumy.  
Stary Cmentarz miał w swoim generalnym założeniu charakter elitarny – jako miejsce pochówku ludzi zamożnych, wielkich łódzkich przemysłowców, przedstawicieli starych mieszczańskich rodów oraz osób znanych i zasłużonych dla miasta. Zdarzało się jednak, że w jakimś odległym, mniej reprezentacyjnym zakątku chowano tu także tych, których rodziny stać było jedynie na mały kopczyk ziemi i brzozowy krzyż, zamiast marmurowej tablicy lub pochylonego nad grobem, pełnego smutku anioła…  
Na ogół takim pochówkom towarzyszył żandarm lub agent tajnej policji. Chodziło o to, aby uczestnicy pogrzebu nie modlili się nad trumną zbyt głośno w tępionym nie tylko w szkołach polskim, czyli „psim języku”, jak carscy czynownicy nazywali wówczas z upodobaniem  „narzecze mieszkańców Prywislanskiego kraju”. Czuwano także nad tym,  aby biorący udział w pogrzebie nie zaśpiewali znienacka jakiejś wywrotowej lub patriotycznej pieśni…  
Ale na Starym Cmentarzu nie brak grobów tych, którzy nie tylko nie lękali się głośno śpiewać „Jeszcze Polska nie zginęła”, czy „Krew naszą długo leją katy…”, ale i nie szczędzili tej krwi, gdy zaszła taka potrzeba. Najobficiej i najszczodrzej przelewali  ją na łódzkich barykadach, ginęli w czasie demonstracji ulicznych, jako uczestnicy procesji organizowanych pod patriotycznymi hasłami, a nawet zastrzeleni podczas pogrzebów towarzyszy walki o „Wolną i  Niepodległą.” To ich przypomina  „Bratnia mogiła uczestników rewolucji 1905-1907 roku – zamordowanych przez siepaczy carskich.” – jak głosi napis na grobie.  
Choć, po mogiłach wielu z tych najbiedniejszych nie ma już dzisiaj śladu to pozostały fakty, mówiące o latach narodowej niewoli. Należą do nich  stosy trupów na łódzkich ulicach, „spracowana” szubienica w więzieniu na Długiej, sadystyczne policyjne śledztwa i tortury, skrytobójcze mordy, udręka syberyjskich zesłańców, wieloletnie i zajadłe „odpolaczanie” narodu, niemalże niewolniczy los łódzkiego robotnika . O tym wszystkim także powinniśmy pamiętać. Ale nie tylko wtedy, kiedy przychodzimy na ten cmentarz i stawiamy swoją lampkę pod wspólnym pamiątkowym krzyżem, ale i wówczas kiedy czasem, zbyt lekko i bezrefleksyjnie, zapominając o faktach z przeszłości, rozprawiamy na temat istniejącego ponoć od zawsze  „dialogu”  czterech łódzkich kultur…  
O tym, jak wyglądał czasem w Łodzi taki „dialog” zaborców z buntującymi się niewolnikami, tak oto pisał, w czerwcu 1905 roku (miesiącu krwawych i zaciętych walk rewolucyjnych), korespondent jednej z krakowskich gazet:  
„Przed bramy cmentarne zjeżdżają, patrolowane przez kozactwo, płachtami okryte platformy ze szpitali, jakby z wyrębem mięsa. Naliczyłem 23 trupy na jednej. Zajechali z tym ładunkiem ofiar i stanęli. Odsłonili płachty... Jezu Miłosierny! Trupy jeden na drugim, w odzieniu, w bieliźnie, po opatrunku lub nagie... A jakże nieludzko zeszpecone! Tu zwisa młoda głowa z przewaloną przez pół czaszką, tam w kurczu przedśmiertnym z zaciśniętymi palcami ledwie na płatku wisi odrąbane pałaszem ramię, tu znów obcięte obie ręce, zamiast których sterczą ku górze skrzepłe, krwią ociekłe kikuty. Tam znowu pierś nadziana kilkoma kulami, jak świadczą krwawe rany postrzałowe wielkości talara. Lecz mało tego było jeszcze: oto z boku do połowy podcięta szyja z szeroko otwartą aż do kręgosłupa  krwawą jamą. I tak dalej przy każdym wyciąganym z wozu trupie, a żadnemu nie brakło strzału szczególniej w przednią stronę ciała. Nie zapomnę póki życia tych strasznych wyrazów twarzy, srogich wysiłkiem walki życia z wrogami: żołdactwem i śmiercią!...  
Takich widoków więcej, a oszaleć by można... Kozacy czekają u bram na powracających z cmentarza, jakby na straży i dla poskromienia wybuchów ich żalu...”

  *                             *                             *

O tych, którzy nie mieli szczęścia spocząć w ojczystej ziemi jak i tych, których grobowe ślady zatarli sami sprawcy ich śmierci, przypominają samotne krzyże i specjalne pamiątkowe tablice. I tak np. o modlitwę i pamięć proszą cienie zamordowanych i poległych oficerów i żołnierzy Armii Krajowej, których katami byli często zarówno zbrodniarze spod znaku swastyki, jak i „wyzwoliciele” z sierpem i młotem w herbie oraz ich rodzimi poplecznicy.  
To o tamtych latach, ich bohaterach i ofiarach, mówi tablica poświęcona pamięci „więźniów politycznych okresu stalinowskiego, którzy życie poświęcili sprawie niepodległości Polski”.  
Zbliżał się listopad – miesiąc szczególnej pamięci o obrońcach Ojczyzny, dlatego wkrótce znalazłem na Starym Cmentarzu także inne znaki minionego czasu i polskiej gehenny. Oto na krzyżu w głównej alei przypięto dwie ulotki – apele. Jedna z nich poświęcona była Orlętom Lwowskim poległym za wolność miasta Semper Fidelis – naprawdę zawsze wiernego Ojczyźnie. Bo to nie ono odeszło od Polski. To Polsce kazano zostawić Lwów na łaskę nowych właścicieli i nowych, obojętnych na jego wielowiekowe związki z Polską, lokatorów…  
Zaraz pod prośbą o modlitwę za „Orlęta” zobaczyłem drugie, większe i krzyczące do przechodniów wołanie: „Rodacy! Wspomnijmy pomordowanych na wschodnich kresach Polski, za to że byli Polakami. Pochowani w nieznanych, zbiorowych mogiłach, spaleni w domach, w kościołach, ofiary barbarzyńskiego nacjonalizmu ukraińskiego.”  
Większość z tych napisów, epitafiów, pomników i apeli pojawiła się na Starym Cmentarzu dopiero niedawno. Wcześniej taka walka o prawdę i pamięć była niemożliwa, niebezpieczna i skazana na los „katyńskich krzyży”, które jedni stawiali nocami, a inni (nawet się zbytnio nie kryjąc), niszczyli je za dnia. Pośpiesznie, ale chętnie i z zawziętością zawsze charakteryzującą sprzedawczyków, kolaborantów i judaszów wszelkiej maści...  
Nie zawsze byli to wykonawcy wyroków wyłącznie na krzyżach, nieprawomyślnych napisach, lub dowodach pamięci o „żołnierzach wyklętych”, czy innych bohaterach podziemia niepodległościowego, którym tak często broniono nawet prawa do własnej mogiły. W pewnym momencie stanąłem przed grobem, na którego płycie umieszczono słowa mówiące o zbrodni dokonanej w czasach nader bliskich, będących dla wielu z nas – w tym i dla mnie – czasem kończenia studiów, pierwszej miłości, marzeń o życiu godnym i szczęśliwym. Żadnego z tych pragnień nie udało się jednak spełnić chłopakowi, który leży na tym cmentarzu od ponad pół wieku, ale dopiero od niedawna ci, którzy stają nad jego grobem mogą przeczytać następujące epitafium i...oskarżenie.  
„Ś.P. mgr TADEUSZ HUBNER. Starszy asystent Wydziału Historyczno-Filozoficznego Uniwersytetu Łódzkiego. Wybitnie utalentowany i niestrudzony pracownik nauki, przyjaciel i wychowawca młodzieży. Urodzony 4. X. 1940 r. w Warszawie – żył lat 25. Jako historyk podający dokumentalną prawdę o tragedii polskiego narodu w latach II wojny światowej został zdradzony, po czym w dniach 23-24 III. 1966 roku w skrytobójczej i męczeńskiej śmierci odebrano mu życie. A zbrodni tych dokonali na Nim znikczemnieni rodacy. Zawsze wierny swym ideałom i etycznym zasadom pracy zginął na progu życia w spisku renegatów jako historyk patriota. Pokój Jego świetlanej duszy.”  
Tragiczna i tajemnicza to sprawa. Odchodziłem od tego grobu z przekonaniem, że jako dziennikarz powinienem zająć się tym dramatem. Spróbować dowiedzieć się dokładniej kto i za co pozbawił życia Tadeusza Hubnera. Poznać późniejszy los jego bliskich. Odnaleźć – jeśli to będzie możliwe – wiążące się z tą sprawą dokumenty, a może i ślady prowadzące do sprawcy, lub sprawców tej zbrodni.

*                           *                             *

Ci, którym dobrobyt pozwolił niegdyś na wystawienie wspaniałych nagrobków, nierzadko autentycznej i wysokiej wartości artystycznej, których miejsce pochówku upamiętniono kaplicą lub rzeźbą na Starym Cmentarzu przeszli już dawno do historii, a także do wdzięcznej (lub gorzkiej) pamięci współobywateli. Z wieloma grobowymi symbolami ich obecności na Ziemi Obiecanej nie tylko czas, ale i potomni nie zawsze obchodzili się łaskawie. Niemało popadło w ruinę, inne zniszczono i zdewastowano z rozmysłem i z najniższych nieraz pobudek. O uszkodzeniu pomnika na grobie Stefana Pogonowskiego pisałem kilka stron wcześniej, ale przecież nie tylko ten grób jest na Starym Cmentarzu dowodem zniszczeń, które muszą budzić do gniewu, zażenowania, czy choćby zwykłego ludzkiego współczucia.  
Na szczęście świadomość podłości takich czynów (oraz zakres wyrządzonych szkód) staje się tematem publicznej troski. To ona sprawia, że starania zmierzające do  naprawienia aktów dawnego wandalizmu, a także obojętności lub zaniedbań, zyskują coraz powszechniejszą aprobatę.  Sporo efektów tej szczytnej działalności (którą wspierają dotacjami władze miasta i datkami, spod serca płynącymi, sami mieszkańcy) widziałem także podczas mojego spaceru.  
Cieszą te dokonania i gesty, bo dzięki właściwej opiece i odbudowie najcenniejszych cmentarnych pamiątek będziemy mogli choć w części przywrócić dawny wygląd Starego Cmentarza. Łatwiej nam będzie wtedy prowadzić ten szczególny dialog: żywych z umarłymi. Tych, którzy pozostali, z tymi, którzy odeszli. Kontynuować ich wspólną rozmowę ze śmiercią i Bogiem... Trwa ona przecież od wieków i trwać będzie zawsze, a ślady tego dialogu i odwiecznej nadziei znajdowałem co krok. Zawierały go epitafia pełne próśb o łaskawe „Ojcze nasz” i „Pater noster”, o jedną chociażby „zdrowaśkę”, godzących się z przeznaczeniem w pełnych pokory słowach: „Bóg tak chciał”, lub kierujące nasze nadzieje w stronę nieśmiertelności, obiecanej przez starą łacińską maksymę: „NON OMNIS MORIAR”...  
A skoro mowa o związanych z wiecznością sentencjach to jedne z piękniejszych – mądrych i wzruszających – znalazłem w miejscu szczególnym, bo w „Piórkach” Jana Sztaudyngera (w części noszącej tytuł: „Życie, przemijanie…”). Wtedy, na Starym Cmentarzu, przypomniało mi się takie oto Jego – jakże trafne i ponadczasowe –  przesłanie:

„Wieczność przed nami i wieczność za nami,  
A dla nas chwila między wiecznościami.”

Teraz, kiedy to piszę, nie mogę się powstrzymać, aby nie przytoczyć jeszcze kilku zwierzeń i refleksji wspaniałego poety, satyryka, ale także liryka i romantyka. Człowieka o wielkiej życiowej mądrości, która skłoniła go do takich oto refleksji:  
„Nie boję się niebytu, boję się chwili tranzytu”. Albo: „Każdy ma całą śmierć, choćby miał życia tylko ćwierć.” Sądzę też, że wielu z nas powtórzyłoby chętnie za Panem Janem: „Nie nęci mnie tamten świat. tak bardzo temu jestem rad”, lub przyznało, że: „Śmierci nie ma – jest tylko przed nią trema”…  
Kto wie, może z czasem gotowi będziemy również, aby zaakceptować i taką – przyprawioną szczyptą ironii –  konkluzję Poety: „Nietrudno umrzeć, moi mili, wszyscy to jakoś potrafili.”…

*                             *                             *

Leszek Skrzydło „RODY I RODZINY – RODY NIE TYLKO FABRYKANCKIE”
Wydawnictwo: Oficyna Bibliofilów w Łodzi - 2007